De mens een machine, de machine een mens?
Over kunstmatige intelligentie.

In 1748 schreef de Lamettrie zijn boek `L'homme machine' en verge-leek de mens hierin met een machine, de klok, een mechanische eenheid gestuurd door de hersenen. Het onderzoek naar kunstmatige intelligentie dat in de tweede helft van de 20e eeuw op gang komt maakt opnieuw de vraag actueel of mens en machine met elkaar te vergelijken zijn, in hoeverre zij overeenkomsten vertonen of misschien zelfs in essentie aan elkaar gelijk zijn. Onder invloed van steeds snel-lere wetenschappelijk-technologische ontwikkelingen gaan niet alleen stemmen op de mens met een machine, in dit geval de computer, te vergelijken maar ook de machine met de mens; de computer lijkt de mens in zijn denken niet alleen te evenaren maar ook te overtroeven. De uitvinder van de eerste praktisch bruikbare computer, de Turing-machine, genoemd naar zijn creator Alan Turing, voorspelde dat bin-nen vijftig jaar, aan het einde van de twintigste eeuw, de denkende machine een feit zou zijn: `Desondanks geloof ik dat aan het einde van de eeuw het gebruik van woorden en algemeen ontwikkelde opinie zover veranderd zullen zijn dat men kan spreken van machines die in staat zijn te denken, zonder de verwachting tegengesproken te worden'. Turing was ervan overtuigd dat zijn gedachte-experiment, dat de mens gescheiden van zijn gesprekspartner door een ondoorzich-tige wand niet zou kunnen uitmaken of hij met een medemens of computer communiceert, tegen die tijd realiteit zou zijn. Zijn voor-spelling was te voorbarig maar zijn idee dat menselijk denken gelijk te stellen is aan de symboolmanipulatie die in de computer plaatsvindt, is nog steeds een van de heersende opvattingen in het debat over kunstmatige intelligentie.

Ten aanzien van de vraag hoe kunstmatige intelligentie zich verhoudt tot menselijk denken zijn verschillende posities te onderkennen. Turing, en tegenwoordig Simon, Newell en anderen, beschouwen denken als een logisch proces van symboolmanipulatie. Volgens Turing is denken tellen, manipuleren van nog niet geïnterpreteerde symbolen over-eenkomstig een eindige verzameling regels. Zijn idee dat denken te reduceren is tot geïsoleerde rekenkundige handelingen is eerder terug te vinden bij filosofen als Hobbes, Descartes, Leibniz en Hume die het ware denken beschouwen als logische activiteit, waarin het algemene via logische stappen wordt afgeleid uit het eenvoudige; ware kennis als resultaat van juist denken is door filosofen herhaaldelijk gelijk gesteld aan rekenkunde en geometrie. Ook de taak die de logisch positivisten zich stelden, taal terugbrengen tot haar meest eenvoudige elementen om wetenschappelijk verantwoorde uitspraken mogelijk te maken, vertoont verwantschap met het idee dat denken te reduceren is tot logisch opeenvolgende stappen. Zij die denken definiëren als manipulatie van symbolen volgens bepaalde regels, beschouwen de computer als een instrument waarmee menselijk denken volledig kan worden nagebootst omdat de processen die zich in de computer afspelen van gelijke aard zouden zijn als datgene wat in het denkapparaat van de mens, zijn hersenen, gebeurt.
Een andere positie ten aanzien van de vraag naar de aard van kunstmatige intelligentie wordt ingenomen door Rumelhart, McClelland, Smolenski, Edelman en anderen, die weliswaar menen dat computers kunnen denken maar symboolrepresentatie volgens vaste regels onvol-doende achten om denken te verklaren. Het conventionele computer-model dient volgens hen vervangen te worden door een parallel sys-teem dat gelijktijdig op verschillende plaatsen werkzaam is, niet gefix-eerd op vaste doelen en daardoor veel sneller en stabieler; verschil-lende connectionistische en neuronale modellen zijn voorbeelden van parallel verlopende denksystemen.
Searle en Dreyfus vertegenwoordigen het idee dat menselijk denken principieel niet is na te bootsen. Volgens hen is ontbreken van bewustzijn, van intentionaliteit, niet hebben van hoop, geloof en andere strevingen, het grote onderscheid tussen computer en mens en is intentionaliteit principieel niet te creëren in kunstmatige intelligentie-systemen omdat subjectiviteit een complex van subjectieve ervaringen bevat die materieel niet te herleiden zijn.

In relatie tot de vraag in hoeverre menselijk denken gelijk te stellen is met dat wat zich in de computer afspeelt, komt de oude vraag aan de orde of denken een in zichzelf gekeerd rationeel proces is, en zijn vergelijkbare posities waar te nemen als eerder binnen de filosofie het geval was ten aanzien van de vraag wat menselijk denken is. Zij die denken net als verscheidene rationalisten en empiristen in het verleden beschouwen als een rationeel proces geleid door logische regels, zien de conventionele symboolverwerkende computer als evenbeeld van menselijk denken, zij die denken net als bepaalde materialisten als complex biologisch systeem opvatten menen dat met ingewikkelde electronische netwerksystemen denken volledig is na te bootsen terwijl anderen in de traditie van het idealisme denken als materieel on-herleidbaar beschouwen vanwege de subjectiviteit die hierbij betrok-ken is en concluderen dat nabootsen van denken in kunstmatige syste-men niet een kwestie van tijd maar principieel onmogelijk is.
De toekomstverwachting ten aanzien van kunstmatige intelligentie is dat er systemen zullen ontstaan die de huidige sterk overtreffen in snel-heid, flexibiliteit en probleemoplossend vermogen, waarbij vergeleken de huidige systemen zullen verworden tot primitieve pogingen. Mede in het licht van te verwachten tendensen is het de vraag welke van de drie bovengenoemde posities in het debat ten aanzien van kunstmatige intelligentie de verhouding tussen menselijk denken en kunstmatig denken in staat is te verklaren of dat wellicht een andere zienswijze beter in staat is deze verhouding te begrijpen. Hierover hoop ik tijdens de volgende bijeenkomst met jullie van gedachten te wisselen.

Lidwien Schuitemaker, februari 2003  

Toelichting bij de afbeeldingen
Met opeenhoping van draden vormen wordt het mechanische uitgebeeld.